Nhân viên y tế và muôn vàn kiểu stress dịp giáp Tết

 

Stress được hiểu đơn giản là sự căng thẳng do mất cân bằng giữa nhu cầu và mức độ thoả mãn trong cuộc sống của mỗi người. Sự mất cân bằng này biểu hiện trong tám mặt bao gồm gia đình, bản thân, bạn bè và người thân yêu, tài chính, công việc và học tập, thư giãn và giải trí, lòng tin và các quan hệ xã hội. Nhu cầu cá nhân được phân tích dựa trên học thuyết của Maslow, với 5 mức của sơ đồ hình tháp.

Theo đó, nhu cầu cơ bản là nhu cầu sinh lý để mỗi người có thể sống được (ăn, uống, ngủ, nghỉ ngơi, thở, bài tiết, quần áo, nhà cửa, phương tiện, quan hệ tình dục); nhu cầu được an toàn, được bảo vệ; nhu cầu được yêu thương và được thể hiện tình cảm; nhu cầu được tôn trọng và nhu cầu được tự do thể hiện mình. Khi nhu cầu chính đáng không được thoả mãn một cách thích hợp, người ta sẽ bị căng thẳng.

 

Nhân viên y tế không ngoại lệ khi bàn về stress ở chính họ, nghĩa là, họ cũng bị stress nếu bị mất cân bằng giữa nhu cầu và mức độ thoả mãn trong tám mặt của cuộc sống. Tuy nhiên, do tính chất chuyên biệt của nghề nghiệp, sự mất cân bằng này ở nhân viên y tế có nét rất riêng, hình thành nên stress và cách thức kiểm soát stress khá khác biệt. Giai đoạn giáp Tết Nguyên Đán, nhiều nhân viên y tế có thể bị stress ở đỉnh điểm, cần được nhìn nhận, thấu hiểu, cảm thông và thực hành kiểm soát stress hiệu quả, tránh những hậu quả tiêu cực do stress gây ra, dẫn đến trầm cảm và tự sát.

Có người cho rằng, nhân viên y tế (bác sĩ, điều dưỡng, dược sĩ, kỹ thuật viên) hiểu biết về bệnh tật, họ tiếp xúc với nhiều người bệnh cận kề cái chết, quen với nỗi đau khổ của người bệnh, người tử vong… nên họ đã dày dạn và “chai lì” cảm xúc thì họ không bị stress nữa. Kỳ thực, chính họ có rất nhiều cơ hội tiếp cận với nguy cơ gây stress. Nếu bản thân không biết cách cân bằng tốt, họ sẽ rơi vào sự căng thẳng kéo dài, trầm cảm, hiệu quả công việc giảm sút, dễ mắc sai lầm trong chuyên môn, có thể bỏ việc hoặc có những hành vi xã hội không lành mạnh, ảnh hưởng đến uy tín của cá nhân, tập thể, và ngành y tế.

Một nghiên cứu của bệnh viện Mayo Clinic (một bệnh viện lớn tại Hoa Kỳ) năm 2011, thực hiện đo lường stress trên tất cả bác sĩ làm việc tại bệnh viện này, kết quả 45% bác sĩ bị stress có triệu chứng. Năm 2015, họ lập lại nghiên cứu tương tự đã ghi nhận tỷ lệ bị stress của bác sĩ tăng lên 52%, và chính bác sĩ của họ cũng tự tử vì trầm cảm. Phòng khám Tâm lý của Bệnh viện Đại học Y dược Thành phố Hồ Chí Minh trong 02 năm qua đã khám và trị liệu cho nhiều trường hợp bị trầm cảm là nhân viên y tế, bao gồm trường hợp bác sĩ là giám đốc của một bệnh viện bạn thoát chết vì tự sát bằng thuốc.

 

Gần Tết, xét riêng nhu cầu của nhân viên y tế liên quan đến công việc, học tập, thăng tiến với nét đặc thù có thể làm họ dễ bị căng thẳng từ ba nguyên nhân chủ yếu sau:

 

Trong giai đoạn giáp Tết, người người, nhà nhà lao vào làm việc cật lực để tăng thu nhập, chuẩn bị cho gia đình một Tết thật sung túc, mở đầu cho một năm mới “ăn nên, làm ra”, “an khang, thịnh vượng”. Do vậy, nhiều người đã và đang kiểm soát tốt các bệnh mãn tính (tăng huyết áp, đái tháo đường, bệnh thận, bệnh tim, tiêu hoá, hô hấp…) nhưng vì quá bận bịu công việc, họ chểnh mảng chăm sóc sức khoẻ bản thân, nên cơ hội xảy ra biến chứng của những bệnh này càng tăng (đột quỵ, nhồi máu cơ tim, suy thận cấp, khó thở, suy hô hấp, suy tim nặng hơn…), đẩy họ vào nhập viện và nằm lâu ở các khoa nội trú. Khoa cấp cứu, khoa hồi sức và phòng bệnh nặng của các khoa nội chuyên khoa đều quá tải, gây áp lực lớn cho nhân viên y tế.

Bên cạnh đó, các bệnh nhân nhập viện cấp cứu vì tai nạn giao thông , tai nạn thương tích, tai nạn lao động cũng tăng lên do tần suất giao thông, tần suất lao động và các tệ nạn cũng tăng lên trong những ngày giáp Tết. Các chuyên khoa chấn thương sọ não, chấn thương chỉnh hình tăng số lượng bệnh nhân đáng kể. Bệnh nhân tăng khám và nhập viện ở khoa hô hấp người lớn và khoa nhi do ảnh hưởng thời tiết lạnh, ô nhiễm không khí do bụi, và do nhiễm siêu vi hô hấp. Bệnh nhân mất ngủ, đau đầu, rối loạn lo âu… gia tăng ở các phòng khám thần kinh, tâm thần và tâm lý. Các bệnh nhập viện đa số là bệnh nặng, phức tạp, khó chẩn đoán, trị liệu, bởi những bệnh nhẹ thường họ cố gắng “lướt qua”, chịu đựng “xong Tết rồi tính”.

Bệnh nhân tăng số lượng, kéo theo nhu cầu thuốc, vật tư tiêu hao y tế, nhu cầu trị liệu tăng cao. Tuy nhiên, thực tế, gần cuối năm, đa số các bệnh viện đều thiếu hụt thuốc, vật tư y tế, quỹ bảo hiểm y tế cũng cạn dần, không đáp ứng tốt nhu cầu của bệnh nhân. Đây cũng là một lý do căng thẳng của nhân viên y tế khi phải đáp ứng sự hài lòng của người bệnh với một thực tế khó điều chỉnh. Nhiều bác sĩ tâm sự, không có thuốc, thầy giỏi cũng chịu, làm sao thay đổi chất lượng điều trị một cách tốt nhất được.

 

Giáp Tết không chỉ là giai đoạn của hàng loạt đợt thanh kiểm tra cuối năm, bao gồm, tự kiểm tra, kiểm tra chéo bệnh viện, kiểm tra của Bộ Y tế (Bệnh viện thuộc Bộ Y tế), của Sở Y tế (Bệnh viện thuộc Sở Y tế) mà còn là giai đoạn “đối phó” với những thay đổi quá nhanh chóng của chính sách y tế trên nhiều lĩnh vực. Có năm, thay đổi khoảng 700-800 văn bản y tế từ Bộ Y tế, làm các bệnh viện không “chạy theo kịp”. Các hoạt động tổng kết, bình bầu cuối năm, kỷ luật, khen thưởng, đề bạt, báo cáo trên tất cả các mặt và đề ra phương hướng hoạt động cho năm tới. Bộ phận báo chí, truyền thông cũng tăng cường làm việc, có khi gây khủng hoảng truyền thông cho một số bộ phận nhân viên y tế. Nhiều hội nghị, hội thảo, trong và ngoài nước, liên kết với các nhà tài trợ được tổ chức dồn dập khiến số lượng bác sĩ hiện diện ở khoa phòng thường không đầy đủ, đối mặt với áp lực gia tăng số lượng bệnh nặng, khó, tạo áp lực cho nhân viên y tế không ít.

Các nhân viên y tế đang vừa học nâng cao, vừa làm phải đối mặt với thi cử, hoàn thành đề tài, luận văn, vừa phải hoàn thành tốt công việc bệnh viện nên cũng bị áp lực lớn. Đa số công việc hành chính của y tế đều bị thúc ép hoàn thành vào dịp cuối năm, không để tồn đọng sang năm mới, do đó, từ quản lý đến nhân viên đều bị rơi vào cảnh phải “vắt chân lên cổ” chạy cho xong việc. Kinh nghiệm cho thấy, những bệnh viện nào có hệ thống quản lý tốt, các phòng, khoa quản lý, bố trí và thực hành công việc đều đặn, đúng tiến độ, không dồn nhiều vào cuối năm thì nhân viên bớt được căng thẳng. Áp lực cân bằng giữa công việc và các mặt khác trong cuộc sống cá nhân.

Gia đình là yếu tố gây stress khá thường gặp ở nhân viên y tế trong giai đoạn giáp Tết. Họ cũng có nhu cầu chuẩn bị Tết cho gia đình mình, lên kế hoạch chi tiết cho dịp tết, về quê xa (vé tàu, xe, máy bay), du lịch, thăm cha mẹ, họ hàng…Việc lập kế hoạch cho Tết đoàn viên cần cân bằng với lịch trực Tết, nơi nghỉ tết bên vợ hay chồng, chuẩn bị tài chính, quà cáp cho nhiều người…Những xung đột quan điểm trong gia đình thường hay xuất hiện dịp này, thêm căng thẳng khác làm cảm xúc, thái độ của nhân viên y tế bị cộng hưởng theo chiều hướng tiêu cực, dẫn đến các hành vi không hay, cãi vã gay gắt với nhau, đẩy căng thẳng lên cao trào.

Tài chính là yếu tố không nhỏ gây stress. Nhiều người nhìn vào nhân viên y tế mặc định họ thu nhập cao, nên một số người trong họ hàng, trong gia đình có suy nghĩ trông chờ vào dịp “gặp nhau cuối năm” để được nhân viên y tế “hỗ trợ” phần nào. Bản thân họ thu nhập không cao cũng bị mặc cảm tự ti, so sánh với bạn bè, với các ngành thưởng nhiều về vật chất (như ngân hàng, điện lực…), nên họ cảm thấy không vui. Nhiều nhân viên y tế phải trả nợ vay ngân hàng, hoặc bên ngoài cho việc mua nhà trả góp, thuê nhà ở, cuối năm lại càng bức bách về tài chính.

Bạn bè, người thân, người yêu ngắm nhìn, đòi hỏi, soi xét, so sánh họ với những người trong các ngành nghề khác là một lý do gây stress cho nhân viên y tế, đặc biệt trong dịp gần Tết, khi có cơ hội để gặp gỡ trao đổi. Sĩ diện, cái tôi của họ trong hoàn cảnh này thường được đem ra để suy xét!

Sức khoẻ bản thân nhân viên y tế trong giai đoạn giáp Tết có khi giảm sút do phải làm việc nhiều, thiếu thư giãn, giải trí, thể thao, bồi dưỡng không đầy đủ, chế độ đãi ngộ của một số bệnh viện không tốt, môi trường làm việc không an toàn, thiếu sự thông cảm từ người bệnh, người nhà, nhất là khi gặp sự cố y khoa, người nhà bệnh nhân có những hành vi thiếu tôn trọng, thậm chí gây tổn hại thể chất, bạo lực gây nguy hại cho nhân viên y tế, rất dễ đẩy họ vào bế tắc, vô vọng, mất niềm tin, chán nản, trầm cảm.

Xã hội, lòng tin bất ổn là những lý do gây stress cho một số nhân viên y tế dịp cuối năm, tuy không nhiều, nhưng những người bị mất cân bằng do hai yếu tố này thường rất khó điều chỉnh. Có người cho rằng, nhân viên y tế thường lo chuyện chuyên môn, bệnh tật, ít quan tâm đến diễn biến xã hội, nên ít bị ảnh hưởng bởi các yếu tố này. Thực tế, nghề y là nghề chăm sóc sức khoẻ con người, cả về “thể chất, tinh thần và xã hội”, “không chỉ là không có bệnh tật” (theo định nghĩa sức khoẻ của Tổ chức Y tế Thế giới); đó là một nghề giao thoa giữa khoa học tự nhiên (kỹ thuật, công nghệ) và khoa học xã hội (mối tương tác giữa con người với con người và xã hội), khoa học tâm lý hành vi (các yếu tố tinh thần nội tại của mỗi NVYT và người bệnh, người nhà). Do vậy, yếu tố xã hội, niềm tin cốt lõi của nhân viên y tế bị bất ổn sẽ đẩy họ vào hố sâu của stress.

Tóm lại, ba yếu tố lớn gây căng thẳng (stress) cho nhân viên y tế trong dịp giáp Tết là áp lực quá tải công việc, áp lực hành chính và áp lực cân bằng giữa công việc và các yếu tố khác trong cuộc sống cá nhân.

 

Khi đối mặt với stress, nhân viên y tế cũng như những người trong ngành khác thường có 04 hình thức ứng phó: chống lại lý do gây stress, bỏ chạy khỏi lý do gây stress, thu mình lại, thích ứng với stress. Stress có thể giúp nhân viên y tế trưởng thành và mạnh mẽ hơn nếu có thể ứng phó tốt, ngược lại, có thể đẩy họ vào trầm cảm hoặc tự sát. Tuỳ từng trường hợp cụ thể, mỗi người có thể sử dụng một hoặc nhiều cách ứng phó với stress, giúp bản thân cân bằng lại giữa nhu cầu và mức độ thoả mãn để cải thiện chất lượng cuộc sống bản thân và hoà nhập với đơn vị, tổ chức, cộng đồng xã hội.

Về kỹ thuật tâm lý ứng phó với stress có 04 bước:
- Bước 1: Nhận diện lý do gây stress (từ 08 mặt của cuộc sống: gia đình; bản thân; bạn bè, người thân yêu; tài chính; công việc, học tập, thăng tiến; thể thao, thư giãn, giải trí; lòng tin; xã hội)
- Bước 2: Lượng giá, xếp hạng lý do nào quan trọng với bản thân
- Bước 3: Lựa chọn lý do ưu tiên giải quyết (lý do gây stress dễ giải quyết nhất, dễ thành công nhất, được chọn xử lý trước)
- Bước 4: Thực hành kiểm soát stress, đánh giá và điều chỉnh cho phù hợp với bản thân.

 

Việc vận dụng bốn bước kiểm soát stress rất chung cho tất cả các trường hợp, tuy nhiên, mỗi nhân viên y tế, mỗi vị trí công việc, mỗi hoàn cảnh cụ thể của từng người sẽ chọn lựa cách giải quyết thật chuyên biệt và phù hợp cho chính bản thân mình. Có thể cách này hiệu quả cho người này nhưng có thể ứng dụng chưa phù hợp cho người khác. Nguyên tắc cốt lõi kiểm soát stress là CÂN BẰNG lại giữa NHU CẦU và MỨC ĐỘ THOẢ MÃN.

 

Thay đổi nhận thức là điều quan trọng nhất trong việc kiểm soát stress. “Stress không do môi trường, yếu tố bên ngoài, mà do nhận thức của chính mỗi người!” Mỗi cá nhân có thể nhìn sự vật, hiện tượng đang diễn ra làm cho mình bị stress theo một hướng khác đi, theo chiều hướng tích cực không? Nếu xem bản thân như một ly nước vơi, thay vì nhìn vào phần không có nước (những gì mình thiếu, khuyết, yếu, xấu, dở, tiêu cực…), hãy nhìn mình ở phần có nước (những gì mình có, ưu điểm, điểm mạnh, đẹp, tích cực…) được không? Đây là phương pháp tư duy tích cực, nhận diện bản thân trong trị liệu tâm lý.

Cá nhân mỗi người cũng nên tự vấn bản thân xem mình có phải là người mong cầu quá nhiều trong cuộc sống không? Nếu có thì những nhu cầu ấy cần được xem xét, đánh giá và điều chỉnh lại sao cho phù hợp đúng mức. Đôi khi trong công việc, nhân viên y tế đã biết đặt mục tiêu SMART một cách hiệu quả chưa, dám nói ”không” để từ chối nhiệm vụ được giao chưa thật sự phù hợp với mình chưa? Nếu bản thân cảm thấy mình không thể thay đổi được gì thì nên chấp nhận thực tại, không nên lăn tăn, khó chịu gây ức chế căng thẳng.

 

Để giải quyết áp lực quá tải công việc cần phải sử dụng cái nhìn hệ thống, điều chỉnh cả cơ chế chính sách xã hội, không chỉ đơn thuần cá nhân, đơn vị hoặc ngành y tế có thể thay đổi nhanh chóng được. Do đó, nhân viên y tế cần thiết phải học cách thích ứng với stress. Tuy vậy, mỗi người có thể tự cân bằng mình bằng cách sắp xếp, làm việc khoa học, có kế hoạch, kiểm soát thời gian, tập trung làm đúng việc, sử dụng thành thạo công nghệ, vi tính, các công cụ hỗ trợ một cách tối ưu nhất. Nhân viên y tế cần giảm thời gian chơi games, lướt facebook, nhắn tin không cần thiết, đầu tư vào việc nâng cao năng lực chuyên môn, giúp bản thân chẩn đoán nhanh chóng và chính xác hơn, điều trị hiệu quả hơn, phòng bệnh tốt hơn, nâng cao chất lượng chăm sóc sức khoẻ cho người bệnh, làm họ hài lòng hơn, nhân viên cũng sẽ cảm thấy hạnh phúc hơn, năng lượng tích cực sẽ làm họ bớt ưu phiền, căng thẳng hơn.

 

Nhân viên y tế cần đề xuất và cùng tham gia với tổ chức, khoa phòng, bệnh viện trong các giải pháp cải tiến, tránh những áp lực hành chính luôn xảy ra. Việc tuân thủ những giải pháp tăng cường quản lý chất lượng, nếu thực hiện tốt, sẽ đưa đến việc giảm áp lực rất nhiều từ yêu cầu hành chính và tránh những rủi ro không đáng có. Những rủi ro, sai lầm y khoa giảm sẽ làm giảm stress trong nhiều mặt của nhân viên y tế. Nghĩ xem, nếu họ tiêm sai thuốc cho người bệnh do thiếu kiểm tra, đối chiếu, người bệnh nguy kịch, có thể chết, gia đình người bệnh kiện, cuối năm không chỉ họ bị stress vì bị kỷ luật, cắt tiền thưởng, bệnh viện mất tiền bồi thường, uy tín bệnh viện giảm sút, và trên hết, họ còn bị cắn rứt lương tâm và trách nhiệm đôi khi cả đời, không chỉ bị stress trong dịp Tết này!

 

Bên cạnh đó, cá nhân cần thực hành cân bằng giữa công việc và các mặt khác của cuộc sống. Sắp xếp thời gian phù hợp cho gia đình, người thân yêu, bè bạn. Học cách kiếm tiền thêm một cách chính đáng, có thể từ công việc khác ngoài thu nhập từ bệnh viện. Đảm bảo an toàn tài chính giúp bản thân tự tin hơn trong công việc và cuộc sống. Tất nhiên, đừng quá bươn chải (quá tham) làm hao tổn sức lực lại dẫn đến những hệ luỵ khác, đưa đến stress ở các mặt khác.

 

Mỗi nhân viên nên chọn một môn thể thao nào đó phù hợp để nâng cao sức khoẻ, tăng cường sự dẻo dai của cơ thể để làm việc hiệu quả hơn. Hãy chọn hoạt động lành mạnh để thư giãn và giải trí thích hợp, giúp phục hồi năng lượng làm việc, tăng chất lượng cuộc sống; đồng thời bồi dưỡng thể chất bằng chế độ ăn khoa học, nuôi dưỡng tâm hồn bằng một đời sống tinh thần phong phú, vun đắp các mối quan hệ xã hội bằng việc giao lưu, kết nối trong điều kiện cho phép. Họ có thể tham gia các hoạt động tại cộng đồng, xã hội, như khám bệnh từ thiện, giáo dục sức khoẻ, viết bài sức khoẻ…làm cho cuộc sống trở nên ý nghĩa hơn, phong phú, bớt đơn điệu hơn.. Ngoài ra, họ có thể học cách thở thiền, tập YOGA, du lịch, thực hành bộ môn nghệ thuật nào đó như vẽ tranh, chụp ảnh, chơi đàn hát…

 

Nếu bản thân thấy stress quá mức kiểm soát, nhân viên y tế cũng nên tìm đến chuyên gia tâm lý để có thể cùng họ giải quyết một cách tốt nhất, tránh rơi vào hậu quả xấu của stress như trầm cảm, thậm chí tự sát.