Xạ can (tên khoa học là Belamcanda chinensis, Họ Lay Ơn). Xạ can còn có tên gọi khác là Rẻ quạt, La cho. Là một loại cây cỏ sống dai, có thân rễ mọc bò, Xạ can mọc hoang khắp nơi ở Việt Nam. Bộ phận dùng làm thuốc là rễ và thân rễ, được thu hái vào mùa xuân hoặc mùa thu. Cây thân cỏ có phần rễ rất phát triển. Thông thường xạ can có phần lá mọc thẳng đứng, có khi cao tới 1 m, có hình mác dài khoảng 20 đến 40 cm còn rộng từ 15 đến 20mm. Lá hình phiến dài có gan lá song song, thông thường lá phía dưới úp lên gốc lá ở phía trên. Hoa có cuốn, cánh hoa màu vàng cam. Còn phần quả thì hình trứng có 3 van và dài khoảng 23 đến 25mm, phần hạt màu xanh đen và có hình cầu. Đây là cây rất dễ mọc nên có thể thấy ở khắp nơi. Tập trung nhiều ở các nước châu Á như Lào, Phillipin, Ấn Độ, Triều Tiên, Trung Quốc, Nhật Bản. Ở nước ta có thể thấy nhiều ở: Tp. Hồ Chí Minh, Cần Thơ, Huế, Nghệ An, Ninh Bình, Thanh Hóa, Hà Nội, Hòa Bình, Lạng Sơn, Vĩnh Phúc, Lào Cai.
Y học cổ truyền sử dụng Xạ can trong rất nhiều bài thuốc thanh hỏa, giải độc, tán huyết, tiêu đờm. Ngoải ra đây còn là một vị thuốc chữa sốt, đại tiểu tiện không thông, sưng vú tắc tia sữa, chữa kinh nguyệt đau đớn, thuốc lọc máu. Kinh nghiệm dân gian dùng nước giã lá xạ can pha chút muối uống để chữa viêm họng hạt. Nướng củ xạ can cùng muối trắng, thái lát mỏng và ngậm trị viêm họng.
Bài thuốc sử dụng xạ can chữa các bệnh về họng
Xạ Can dùng chữa yết hầu sưng đau, đờm nghẽn ở cổ họng, chủ yếu dùng làm thuốc chữa viêm họng, vùng amidan bị sưng mủ, đau cổ. Đây được coi là vị thuốc quý chữa mọi bệnh về cổ họng.
Chữa viêm họng: Xạ can 4g, kinh giới 16g, kim ngân, huyền sâm, sinh địa, mỗi vị 12g; Bạc hà, cỏ nhọ nồi, tang bạch bì, mỗi vị 8g. Sắc uống ngày một thang. Xạ can 6g, sinh địa, huyền sâm, mỗi vị 16g; Mạch môn, tang bạch bì, cam thảo nam, kê huyết đằng, thạch hộc, mỗi vị 12g; Tằm vôi 8g. Sắc uống ngày một thang.
Chữa viêm họng, ho đờm: Xạ can 6g, sâm đại hành 15g, mạch môn 15g, cát cánh 6g. Sắc uống ngày một thang. Xạ can 8g, cam thảo dây hoặc mạch môn 10g. Sắc uống ngày một thang. Xạ can 8g, sài đất 10g, đậu chiều (sao vàng) 8g, cam thảo dây tươi 6g. Sắc uống ngày một thang.
Chữa viêm amiđan cấp tính: Xạ can 6g; Kim ngân hoa, cỏ nhọ nồi, bồ công anh, mỗi vị 16g, Huyền sâm, sinh địa, sơn đậu căn, mỗi vị 12g; Bạc hà, ngưu bàng tử, mỗi vị 8g; Cát cánh 6g. Sắc uống ngày một thang. Xạ can 8g; Kim ngân hoa, thạch cao, mỗi vị 20g; Huyền sâm, sinh địa, cam thảo nam, mỗi vị 16g; Hoàng liên, hoàng bá, tang bạch bì, mỗi vị 12g. Sắc uống ngày một thang.
Chữa viêm amiđan mãn tính: Xạ can 8g, huyền sâm 16g; Sa sâm, mạch môn, tang bạch bì, ngưu tất, mỗi vị 12g; Thăng ma 6g, cát cánh 4g. Sắc uống ngày một thang. Xạ can 8g; Sa sâm, mạch môn, huyền sâm, tang bạch bì, mỗi vị 12g. Sắc uống ngày một thang.
Chữa hen phế quản thể hàn: Xạ can, tô tử, ma hoàng, bán hạ chế, hạnh nhân, bách bộ, thảo quả, mỗi vị 10g; Cam thảo, quế chi, bồ kết, mỗi vị 6g. Sắc uống ngày một thang.
Trị ho có khí nghịch lên, cổ họng có nước : 13 củ xạ can, 120g ma hoàng, 120g sinh khương, 90g khoản đông hoa, 90g tế tân, 90g tuer uyển, 7 quả đại táo, nửa lít ngũ vị tử, 1 lượng bán hạ vừa đủ. Cho ma hoàng vào nấu với 2 lít nước, vớt bọt rồi cho các vị thuốc còn lại vào nấu sôi lên là có thể dùng được. Chia ra uống 3 lần trong ngày.
Trị họng sưng đau: Dùng 20g xạ can nấu với 1 chén rượu nước cho đến khi cạn có 1 nửa thì tắt bếp. Chắt lấy nước, bỏ phần bã rồi cho mật ong vào để uống.
Trị họng sưng đau, ăn uống khó: 160g xạ can tươi và 160g mỡ heo. Nấu nguyên liệu trên bếp cho đến khi keo hết nước rồi dùng để ngậm, cảm giác khó chịu ở cổ họng sẽ giảm ngay.
Trị bạch hầu: 3g xạ can, 3g sơn đậu căn, 15g kim ngân hoa, 6g cam thảo. Dùng tất cả nguyên liệu trong 1 thang thuốc, sắc để uống.
Xạ can chữa các bệnh khác
Có rất nhiều bài thuốc sử dụng nguyên liệu là xạ can khác được lưu truyền trong dân gian và có tác dụng khá tốt trong điều trị nhiều bệnh mà chúng ta hay gặp phải.
Trị thủy cổ, trướng bụng, da xám đen: Dùng xạ can giã lấy nước cốt rồi uống mỗi ngày 1 chén.
Trị ghẻ lở: 80g xạ can, 80g thăng ma. Đem nguyên liệu nấu với 3 chén nước và đùng dể uống, tận dụng phần bã để đắp lên vết thương.
Trị vú sưng: Xạ can phơi khô, tán bột rồi trộn với mật và đắp lên vùng vú bị sưng đau.
Trị quai bị: Lấy 15g rễ xạ can tươi sắc uống 2 lần mỗi ngày
Trị viêm khớp gối: Lấy 90g xạ can ngâm với 500ml rượu trong 1 tuần. Mỗi lần dùng 20ml và uống 2 ngày. Kiên trì các triệu chứng bệnh sẽ cải thiện
Lưu ý khi sử dụng xạ can
Không được sử dụng trong thời gian dài sẽ khiến cho cơ thể hết sức mệt mỏi, dễ bị tiêu chảy. Người dùng có thể trạng yếu, tạng hàn, khí huyết hư thì không nên sử dụng. Không dùng có phụ nữ mang thai, người đang có vấn đề về can Tỳ, đi tiêu lỏng… Xạ can có rất nhiều công dụng đối với sức khỏe nhưng cũng rất nguy hiểm nếu không sử dụng đúng cách. Chính vì vậy nếu có ý định dùng nguyên liệu này, bạn hãy tìm hiểu thật kĩ. Nếu có bất cứ thắc mắc nào về việc sử dụng thì nên tham khảo trực tiếp thông tin từ những người có chuyên môn, tránh tình trạng không hiểu biết mà sử dụng bừa bãi.
Nguyễn Dung (t/h)
