Nằm ở vị trí rất đặc biệt ngay đầu phố cổ, tháp nước Hàng Đậu là một điểm trung tâm - nơi giao thoa của 6 con đường gồm phố Hàng Than, Hàng Cót, Hàng Giấy, Hàng Đậu, Quán Thánh và đường Phan Đình Phùng. Tháp nước Hàng Đậu sừng sững như một pháo đài kiên cố. Đây là công trình được xây dựng năm 1894, trước cả cây cầu Long Biên lịch sử.
Sau nhiều năm gần như bị "bỏ quên", tháp nước Hàng Đậu sắp trở thành không gian văn hóa mở cửa đón chào người dân và du khách đến thăm vào ngày 17/11/2023. Triển lãm Pavilion: "Sắp đặt nước và Di sản Tháp nước Hàng Đậu" là một trải nghiệm không gian nghệ thuật sắp đặt ánh sáng từ vật liệu tái chế và hệ thống sắp đặt âm thanh của nước. Những thông tin về tháp nước Hàng Đậu cũng vì thế nhận được rất nhiều chú ý. Trên các nền tảng MXH, những bài đăng liên quan tháp nước trăm tuổi này luôn nhận được lượng tương tác lớn, phần nào cho thấy giới trẻ hiện tại đã quan tâm nhiều hơn tới những giá trị xưa cũ.
Tại tháp nước Hàng Đậu sắp diễn ra triển lãm "Sắp đặt nước và Di sản Tháp nước Hàng Đậu"
Trước khi bước vào hành trình khám phá không gian bên trong của tháp nước Hàng Đậu, việc tìm hiểu những thăng trầm của ngôi tháp cổ này cùng lịch sử sẽ mang đến cho chúng ta một cái nhìn sâu sắc hơn về một trong những biểu tượng vô cùng quý giá của Thủ đô Hà Nội.
Đã gần 130 năm trôi qua, tháp nước cổ vẫn kiên cố nằm trấn giữ Thủ đô yêu dấu. Một đài nước khổng lồ có dung tích 1.250m3 vẫn án ngữ trên đỉnh 8 bức tường đá có khoảng cách xòe đều như nan quạt. Những chiếc van bằng sắt vẫn nguyên vẹn, phủ đầy rêu phong hơn trăm năm tuổi.
Trước đây, ở Hà Nội, người dân vẫn dùng nước giếng đào hoặc lấy từ hệ thống sông ngòi ao hồ dày đặc quanh thành phố. Ban đầu, khi người Pháp tiếp nhận thành phố, các công trình kiên cố và quan trọng được xây dựng để phục vụ cho bộ máy cai trị của Pháp và người Pháp sống tại đây, phần dôi ra mới cung cấp cho người dân phố cổ.
Sau gần 130 năm, tháp nước Hàng Đậu vẫn không bị hư hại gì
Trước kia, tại đài nước có các van hãm để khống chế việc cấp nước theo ý đồ của người điều hành. Khi người Pháp xây dựng chế độ bảo hộ, Hà Nội dường như chia thành hai khu: "Phố Tây" và "phố ta". Muốn nước không chảy về khu người Việt ở thì vặn nhỏ cửa van về phía đó, còn hướng chảy về khu "phố Tây" người Pháp ở thì van luôn luôn mở.
Đến năm 1960, khi nhà máy nước Yên Phụ được nâng cấp, chức năng chính của tháp nước mới không còn nhưng ống ngầm phía dưới vẫn nằm trong hệ thống truyền dẫn nước của thành phố. Sau này, tháp nước bị "bỏ hoang" một thời gian dài, trở thành di sản bị ngủ quên giữa lòng Hà Nội. Người dân dựng ki ốt bán hàng xung quanh, thậm chí phía quản lý phải bịt kín hàng cửa sổ cuối cùng của tháp nước nhằm ngăn những người vô ý thức ném rác và phóng uế vào trong.
Không gian bên trong tháp nước Hàng Đậu được cải tạo trở thành nơi thu hút sự thăm thú của nhiều người
Nói đi cũng phải nói lại, tháp nước Hàng Đậu cùng với hệ thống cung cấp nước sạch thời bấy giờ đã làm thay đổi bộ mặt đô thị của Hà Nội.
Tháp nước Hàng Đậu được xây dựng kiên cố như pháo đài với bức tường đá dày cùng hệ thống cột vững chắc. Các công trình được người Pháp xây dựng thường mang theo sự "lãng mạn", kiểu cách nên việc tạo hình, từ vòm cửa đến các cửa sổ của tháp nước cũng được áp dụng phong cách kiến trúc này một cách triệt để. Các thức cột cổ điển, các mô típ trang trí cửa sắt, đường cuốn phân tầng hay hình khối đan xen đều tạo nên vẻ uy nghi, lừng lững cho tháp nước.
Hệ thống đường ống của tháp nước vẫn còn nguyên vẹn
Người Pháp gọi tháp nước là Đài Đầu vì tháp nằm ngay đầu thành phố. Ở vị trí "yết hầu" này, nước được chảy thẳng vào thành phố, nơi quân đội Pháp đóng và người dân Pháp sinh sống. Tháp nước cũng phân phối nước chảy đều về khu "phố Tây" quanh khu Hồ Gươm.
Hệ thống đường ống của tháp nước vẫn còn nguyên vẹn
Bên trong tháp nước hiện tại đang được trưng bày triển lãm sắp đặt nước và hệ thống ánh sáng. Được biết, đội sáng tạo đã phải thử nghiệm rất nhiều tần số của những giọt nước đồng thời điều chỉnh liên tục từng nấc cao độ nhằm chọn ra đúng âm thanh mang tần số chữa lành, xoa dịu cảm xúc con người theo tâm lý học. Việc lựa chọn loại mic, loa để phát tiếng nước tự nhiên nhất cũng thử thách những nhà sáng tạo và đơn vị thi công rất nhiều.
Tháp nước Hàng Đậu còn được gọi với nhiều tên khác như két nước Hàng Đậu, đài nước Quán Thánh, Nhà máy nước tròn. Đặc biệt hơn cả là "bốt Hàng Đậu". Án ngữ giữa ngã sáu nhộn nhịp, từng dòng người qua lại như năm ấy nhìn vào tháp nước Hàng Đậu để định vị đường đi, nhiều người tưởng lầm đây là lô cốt với nhiều lỗ châu mai (thực tế là cửa sổ hẹp và cao) nên gọi là "bốt Hàng Đậu". Nhưng "bốt Hàng Đậu" lại là bốt nhỏ nằm ở đầu phố Hàng Giấy, đối diện với tháp nước, nay là trụ sở Công an phường Đồng Xuân.
Sự nhầm lẫn hài hước này xuất phát từ việc tháp nước được người Pháp gọi là Chateau d'eau. Bên cạnh tháp có đồn cảnh binh của người Pháp gọi là poste. Người Việt ta hay gọi là bốt. Và bốt Hàng Đậu để chỉ cái đồn cảnh binh ở cạnh đó, không phải chỉ tháp cung cấp nước.
Khu vực này cũng liên quan đến vườn hoa Hàng Đậu. Người Pháp sau khi lấp hào phá tường thành để dành một khoảng đất trống ở chỗ múi khế góc Đông Bắc thành cũ để làm một vườn hoa và đặt tên là vườn Carnot, vì nó ở đầu phố Carnot (đường Phan Đình Phùng bây giờ). Thời tạm chiếm nó được gọi là vườn hoa Ba Đình, năm 1954, đổi gọi là vườn hoa Vạn Xuân. Nhưng người dân thường gọi nó là vườn hoa Hàng Đậu vì ở chỗ ngã năm ngay đầu phố Hàng Đậu.
Trong cuốn Hà Nội nửa đầu thế kỷ XX, nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Uẩn cũng nhắc đến tên gọi khác của tháp nước Hàng Đậu rằng: "Cạnh phía Đông vườn hoa cách con đường cái là một cái tháp nước cao hình tròn, chân tháp xây bằng đá xanh. Tháp khá lớn, choán hết một khoảng đất rộng, dân chúng thường gọi là 'nhà máy Nước tròn'. Con đường xe điện từ Bờ Hồ lên Bưởi và con đường xe điện Cửa Nam - Yên Phụ đi qua đây lượn vòng quanh tháp nước".
Về trải nghiệm thị giác, đội ngũ sáng tạo sử dụng vật liệu tái chế từ rác thải đô thị để tạo nên những chiếc đĩa màu lơ lửng, với sắc màu sống động và bay bổng trong lòng pavilion. Đây cũng là điểm ý nghĩa mà đội ngũ thiết kế muốn truyền tải thông điệp về sự tác động của đô thị tới môi trường tự nhiên.
Ngoài tháp nước Hàng Đậu, một tháp nước cổ khác cũng được khai sinh vào năm 1894, đó là tháp nước Đồn Thủy. Hai tháp nước này đều được xây dựng bằng đá phá thành Hà Nội. Đều xây đài hình tròn, đường kính 19m, tường cao hơn 20m, tính cả nóc là 25m, hình chóp nón.
Với tổng dung tích 2.500m3, từ những năm 1894, nước từ nhà máy được đưa lên hai tháp để phân phối đi khắp nơi trong thành phố. Tuy nhiên, tháp nước Đồn Thủy không nằm ở vị trí "yết hầu" như tháp nước Hàng Đậu.
Tháp nước này còn bị thời gian lẫn con người "bỏ quên triệt để". Từ ngoại hình, dáng dấp đến công năng chẳng khác gì tháp nước Hàng Đậu nhưng tháp nước Đồn Thủy được ít người biết đến hơn vì nó nằm lọt thỏm trong khuôn viên của Xí nghiệp kinh doanh nước sạch Hoàn Kiếm, nay nằm khuất ở cuối đường Đinh Công Tráng. Tháp nước này cũng được đặt van nước hướng về khu phố Tây, Nhà hát Lớn thuộc khu vực Đông Nam thành phố.
Hiện nay, tháp nước này không giữ được nguyên bản như tháp nước Hàng Đậu trừ lớp vỏ ngoài. Đài nước đã được tháo dỡ, hệ thống ống nước cũng không còn. Thay vào đó, tháp nước được chuyển đổi thành nơi làm việc cho nhân viên.
Tháp nước Hàng Đậu xưa (Ảnh tư liệu)
Tháp nước Hàng Đậu không chỉ đơn thuần là một di sản văn hóa quý báu mà còn là một biểu tượng đẹp đọng lại trong lòng Thủ đô Hà Nội. Với vai trò gợi nhắc về quá khứ với những câu chuyện lịch sử, tháp nước Hàng Đậu đóng góp không nhỏ vào việc duy trì và phát triển dòng chảy văn hóa đặc trưng của thành phố.
Vẻ đẹp theo thời gian và sức cuốn hút của tháp nước đánh dấu sự giao thoa giữa quá khứ và hiện tại, đưa nó trở thành một biểu tượng không thể thiếu trong việc tôn vinh vẻ đẹp và di sản văn hóa của Thủ đô Hà Nội.
Triển lãm "Sắp đặt nước và Di sản Tháp nước Hàng Đậu" khai mạc lúc 10 giờ - 11 giờ ngày 17/11, mở cửa hàng ngày từ 9 giờ đến 17 giờ trong thời gian diễn ra trưng bày từ 17/11 - 26/11/2023 và có thể kéo dài hơn.
Triển lãm được kiến trúc sư Cao Thế Anh, họa sĩ Nguyễn Đức Phương và đơn vị thi công Phùng Công Minh thực hiện, lấy cảm hứng từ lục thủy theo quan niệm Á Đông, lục thủy tượng trưng cho 6 nguồn nước trong tự nhiên là nước sông, nước trong khe, nước suối, nước mưa, nước ngầm và nước biển.
Triển lãm nằm trong khuôn khổ Lễ hội Thiết kế sáng tạo Hà Nội 2023 do UBND TP Hà Nội và Hội Kiến trúc sư Việt Nam chỉ đạo; tổ chức bởi Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội, Tạp chí Kiến trúc (Hội Kiến trúc sư Việt Nam), Tổng Công ty Đường sắt Việt Nam; với sự đồng hành của Văn phòng đại diện UNESCO tại Hà Nội, Chương trình định cư con người Liên hiệp quốc (UN-HABITAT) và phối hợp của các Sở, Ban, ngành, UBND các quận, huyện, thị xã và các đơn vị.
PV
