Rằm tháng Giêng được xem là một trong những dịp lễ quan trọng tại nhiều quốc gia châu Á, trong đó có Việt Nam, nơi ngày này còn được gọi là Tết Nguyên Tiêu.
Vì sao rằm tháng Giêng được gọi là Tết Nguyên Tiêu?
Trong tiếng Hán, "nguyên" mang ý nghĩa là thứ nhất, còn "tiêu" có nghĩa là đêm. Vì vậy, "Nguyên Tiêu" có thể hiểu là đêm rằm đầu tiên của năm mới. Ngày 15 tháng 1 Âm lịch cũng là thời điểm trăng tròn đầu tiên sau Tết Nguyên Đán, vì thế nó còn được gọi là lễ Thượng Nguyên (tương ứng với Tết Trung Nguyên vào rằm tháng Bảy và Tết Hạ Nguyên vào rằm tháng Mười).
Chia sẻ với Vietnamnet, TS Trần Long – giảng viên khoa Văn hóa học, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TP.HCM) – cho biết, Tết Nguyên Tiêu tại Việt Nam có nguồn gốc sâu xa từ Trung Quốc. Đã có nhiều tài liệu ghi chép và những câu chuyện dân gian lưu truyền về lịch sử của ngày lễ đặc biệt này.
Vì sao gọi rằm tháng Giêng là Tết Nguyên tiêu? (Ảnh minh họa: Vietnamnet)
Nguồn gốc của Tết Nguyên Tiêu
Theo Tiến sĩ Trần Long, giảng viên khoa Văn hóa học tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TP.HCM), Tết Nguyên Tiêu tại Việt Nam có nguồn gốc từ Trung Quốc. Người Việt cúng Rằm tháng Giêng vào ngày 15/1 âm lịch, trùng với thời điểm diễn ra Tết Nguyên Tiêu của người Hoa.
Vào ngày này, người dân thường tiến hành lễ cúng tổ tiên, trời đất và lên chùa cầu bình an cho bản thân và gia đình.
TS Trần Long cũng cho biết có rất nhiều tài liệu và giai thoại giải thích về nguồn gốc của Tết Nguyên Tiêu. Mỗi câu chuyện đều có lý lẽ riêng nên được truyền miệng từ đời này sang đời khác.
Một trong những truyền thuyết phổ biến nhất kể về việc một con thiên nga của thiên đình bay xuống trần gian và bị thợ săn bắn hạ. Khi hay tin, Ngọc Hoàng vô cùng tức giận, ra lệnh vào ngày Rằm tháng Giêng phải thiêu rụi nhân gian để trừng phạt. May mắn thay, một vị quan thiên đình nhân từ đã bày cách giúp dân chúng thoát nạn. Ông hướng dẫn mọi người treo đèn lồng đỏ trước cửa nhà để khi nhìn xuống, Ngọc Hoàng sẽ tưởng rằng nhân gian đã bị thiêu cháy. Nhờ vậy, trần thế tránh được thảm họa.
Từ đó, phong tục treo đèn lồng đỏ vào ngày Rằm tháng Giêng trở thành truyền thống của người Trung Quốc và cộng đồng người Hoa ở TP.HCM, như một cách bày tỏ lòng biết ơn với vị quan thiên đình đã cứu giúp nhân gian.
Một câu chuyện khác kể rằng, vua Hán Văn đăng quang đúng vào ngày Rằm tháng Giêng. Để kỷ niệm sự kiện này, nhà vua quyết định tổ chức lễ hội và cùng dân chúng vui chơi. Vì đây là đêm Rằm đầu tiên của năm mới, ông gọi ngày này là Tết Nguyên Tiêu.
"Đó là hai trong số nhiều giai thoại liên quan đến ngày Tết Nguyên tiêu của người Hoa, trùng với Rằm tháng Giêng của người Việt và cả hai đều coi trọng ngày này nên những năm thông thường chưa có dịch, cả chùa của người Hoa ở khu Chợ Lớn và chùa của người Việt ở những nơi khác đều tấp nập người đến cầu phước lành, bình an, một số nơi còn dâng sao giải hạn vào ngày này", TS Trần Long chia sẻ.
Lễ hội Tết Nguyên tiêu tổ chức tại TP.HCM. (Ảnh: Hoàng Thọ)
Ngày Tết Nguyên tiêu có ý nghĩa gì?
Tết Nguyên Tiêu tại Việt Nam không chỉ là một dịp lễ trọng, mà còn là thời điểm để mọi người bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với tổ tiên. Vào ngày này, các gia đình thường chuẩn bị những món ăn truyền thống như bánh chưng, xôi, gà luộc, cùng với hoa quả để dâng lên ông bà tổ tiên. Đây là cách để tri ân và cầu mong tổ tiên phù hộ, giúp gia đình được bình an, thịnh vượng. Bên cạnh đó, một phong tục không thể thiếu trong ngày Tết Nguyên Tiêu chính là việc đi chùa. Người dân khắp nơi đều đến các ngôi chùa để lễ Phật, cầu chúc sức khỏe, may mắn cho bản thân và gia đình trong suốt năm mới.
Tết Nguyên Tiêu cũng gắn liền với lễ hội hoa đăng, một nét văn hóa độc đáo và đầy màu sắc. Ở nhiều địa phương, người dân thường thả đèn lồng lên trời hoặc thả đèn hoa đăng trên mặt nước, tạo nên khung cảnh huyền ảo, lung linh. Những chiếc đèn này không chỉ để tô điểm thêm vẻ đẹp của đêm Rằm mà còn mang trong mình ước nguyện về một năm mới an lành, hạnh phúc. Đó là cách con người gửi gắm những khát khao, hi vọng của mình vào từng ánh sáng đèn lồng bay lên bầu trời.
Bên cạnh những nghi lễ cúng bái, Tết Nguyên Tiêu còn là cơ hội để bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống. Các phong tục, nghi lễ và trò chơi dân gian trong ngày này không chỉ mang lại không khí tươi vui, mà còn làm giàu thêm bản sắc văn hóa dân tộc. Đồng thời, đây là dịp để các thế hệ trẻ hiểu và trân trọng những giá trị phong tục tập quán mà ông cha đã truyền lại, qua đó góp phần gìn giữ những nét đẹp của văn hóa Việt Nam.
